VINAGRI News - Trong khi Brazil chuẩn bị đăng cai Hội nghị Biến đổi Khí hậu Liên Hợp Quốc (COP) vào tháng tới, ngành cà phê - biểu tượng nông nghiệp của quốc gia này - đang đối mặt với sự chỉ trích ngày càng gay gắt vì góp phần gây ra nạn phá rừng quy mô lớn, đồng thời đe dọa chính loại cây đã làm nên tên tuổi của đất nước.
Một nông dân đang sàng trái cà phê tại một đồn điền ở Braganca Paulista, Brazil, vào ngày 4 tháng 4. Nguồn ảnh: Andre Penner/AP photo
Tóm lược:
> Diện tích trồng cà phê Brazil tăng gấp đôi từ năm 1990 - 2023, làm mất hơn 11 triệu ha rừng.
> Phá rừng đang đe dọa chu trình nước, gây hạn hán và giảm năng suất cà phê.
> Cà phê là nguyên nhân đứng thứ 6 gây phá rừng toàn cầu, nhưng chưa được giám sát nghiêm ngặt.
> Các chứng nhận “không phá rừng” hiện chỉ chiếm tỷ lệ rất nhỏ.
> EU đang xây dựng luật cấm nhập khẩu cà phê từ đất phá rừng, song việc thực thi bị trì hoãn.
> Mô hình trồng xen canh (agroforestry) được xem là hướng đi bền vững cho ngành cà phê Brazil.
Cà phê - “thủ phạm thầm lặng” của nạn phá rừng
Nếu chăn nuôi gia súc và trồng đậu tương từ lâu đã được biết đến là nguyên nhân chính gây phá rừng ở Brazil, thì tác động của ngành cà phê lại ít được chú ý hơn. Tuy nhiên, theo số liệu, diện tích trồng cà phê tại Brazil đã tăng gấp đôi từ năm 1990 đến 2023, từ 600.000 ha lên 1,23 triệu ha.
Phần lớn diện tích mở rộng này đến từ việc xâm lấn rừng Mata Atlântica (rừng Đại Tây Dương) - một trong những hệ sinh thái giàu có nhất nhưng cũng bị tàn phá nặng nề nhất thế giới. Rừng này từng bao phủ 1,2 triệu km², nhưng hiện chỉ còn chưa đến 10% diện tích nguyên gốc.
Brazil hiện là nhà sản xuất cà phê lớn nhất thế giới, chiếm gần 40% sản lượng toàn cầu, song sự thành công ấy phải trả giá bằng tổn thất sinh thái nặng nề, đặc biệt tại bang Minas Gerais - trung tâm cà phê phía bắc Rio de Janeiro, nơi rừng từng xanh tốt.
Hơn 11 triệu ha rừng bị xóa sổ
Tổ chức Coffee Watch, chuyên theo dõi tác động môi trường của ngành cà phê, ước tính rằng từ năm 2001 đến 2023, hoạt động trồng cà phê đã khiến hơn 11 triệu ha rừng biến mất ở các khu vực sản xuất tập trung.
“Trong hơn hai thập kỷ qua, cà phê đã phá hủy diện tích rừng tương đương với cả nước Honduras,” - bà Etelle Higonnet, nhà sáng lập kiêm Giám đốc Coffee Watch, cho biết với RFI.
Khoảng 300.000 ha rừng bị mất do trực tiếp chuyển đổi đất sang trồng cà phê, 740.000 ha khác bị mất gián tiếp trong phạm vi các trang trại cà phê, còn phần còn lại đến từ đường xá mở mới, đô thị hóa quanh vùng cà phê, và đặc biệt là hiện tượng “rửa phá rừng” - khi đất từng bị chặt phá vì mục đích khác sau đó được dùng để trồng cà phê.
Các dữ liệu vệ tinh chi tiết cho thấy mức phá rừng nghiêm trọng nhất tập trung tại Minas Gerais.
“Mặt hàng ăn thịt chính mình”
Việc mất rừng không chỉ gây hại cho môi trường mà còn đe dọa trực tiếp đến cây cà phê. Các khu rừng lớn như Amazon đóng vai trò như “cỗ máy tạo mưa”, điều tiết chu trình nước qua các dòng khí ẩm chảy về phía nam - khu vực trồng cà phê trọng điểm.
“Chúng tôi có thể chứng minh rõ ràng rằng phá rừng vì cà phê đã phá vỡ hoàn toàn chu trình thủy văn của khu vực,” - bà Higonnet nói. “Điều này dẫn đến hạn hán, rồi khủng hoảng mùa vụ. Cà phê đang trở thành một loại hàng hóa ăn thịt chính mình.”
Từ năm 2014, lượng mưa bất thường đã trở thành hiện tượng phổ biến ở các vùng cà phê của Brazil. Những đợt hạn hán nghiêm trọng trong các năm 2014 - 2017, 2019 - 2020 và 2023 khiến năng suất giảm mạnh. Riêng năm 2014, lượng mưa ở Minas Gerais giảm tới 50% so với mức trung bình trong giai đoạn phát triển hạt.
Áp lực kinh tế và khí hậu ngày càng lớn
Sự bất ổn khí hậu đã khiến giá cà phê tăng hơn 40% trong giai đoạn 2023 - 2024. Các mô hình khí hậu dự báo rằng nếu lượng khí nhà kính tiếp tục ở mức trung bình, Brazil có thể mất tới hai phần ba diện tích trồng Arabica phù hợp vào năm 2050.
Dù vậy, hầu như không có chương trình nào nhằm hạn chế phá rừng do cà phê gây ra.
“Cà phê hiện là nguyên nhân đứng thứ 6 gây phá rừng toàn cầu, nhưng lại ít được chú ý,” - bà Higonnet nhận định, nhấn mạnh rằng trong khi dầu cọ đã có nhiều sáng kiến “không phá rừng”, thì cà phê gần như đứng ngoài cuộc.
Coffee Watch cho rằng, phần lớn cà phê người tiêu dùng đang uống hàng ngày đều có liên hệ với phá rừng, nếu nguồn gốc đến từ Brazil.
Các chứng nhận vẫn còn rất hạn chế
Hiện chỉ có một số ít chương trình chứng nhận đảm bảo cà phê không liên quan đến phá rừng.
Nhãn “Bird-Friendly” của Smithsonian là chứng nhận nghiêm ngặt nhất, đảm bảo cà phê không phá rừng, nhưng chỉ chiếm khoảng 1% sản lượng toàn cầu.
Rainforest Alliance cũng có tiêu chuẩn môi trường, song quy định về rừng không chặt chẽ bằng Smithsonian.
Bên cạnh đó, ngành cà phê Brazil còn vướng vấn đề nhân quyền nghiêm trọng.
“Việc thanh tra trang trại gần như không đáng kể,” - Higonnet nói. “Chính quyền Brazil chỉ kiểm tra 0,1% số trang trại, nhưng vẫn phát hiện 3.700 lao động bị bóc lột và được giải cứu.”
Các chứng nhận “hữu cơ” hay “thương mại công bằng” cũng không giám sát tình trạng phá rừng, và không đảm bảo thu nhập đủ sống cho nông dân, khiến họ vẫn có động cơ tiếp tục mở rộng diện tích.
Châu Âu trì hoãn quy định nhập khẩu “không phá rừng”
Liên minh châu Âu (EU) đang phát triển luật cấm nhập khẩu sản phẩm liên quan đến phá rừng, trong đó có cà phê. Theo đó, các nhà sản xuất phải chứng minh hàng hóa không đến từ đất bị chặt phá sau năm 2020.
Tuy nhiên, quy định này đã hai lần bị hoãn thực thi - từ tháng 12/2024 sang 2025, rồi tiếp tục dời sang 2026 - sau áp lực từ các quốc gia xuất khẩu, trong đó có Brazil. Ủy ban châu Âu cũng cho biết đang xem xét nới lỏng các yêu cầu, khi sự ủng hộ chính trị cho các biện pháp môi trường đang suy yếu trong khối.
Lối đi bền vững: Trồng xen canh trong rừng
Một số sáng kiến cho thấy vẫn có cách phát triển cà phê bền vững hơn, điển hình là mô hình nông lâm kết hợp (agroforestry) - trồng cà phê dưới tán rừng thay vì chặt phá đất trống.
Cách làm này giúp giữ ẩm cho đất, giảm nhiệt độ và bảo vệ cây khỏi nắng nóng. Các cộng đồng bản địa đã áp dụng phương pháp này hàng thế kỷ, tạo nên “lá chắn tự nhiên” chống lại biến động khí hậu.
Tại vùng Zona da Mata của Brazil, nơi mô hình này phổ biến hơn, các trang trại vẫn duy trì độ ẩm đất tốt hơn trong đợt hạn năm 2021. Tuy nhiên, diện tích áp dụng còn rất nhỏ, chỉ dưới 1% đất nông nghiệp ở các khu vực sản xuất lớn như Minas Gerais và São Paulo.
NPK/Vinagri News (Radio France Internationale)
No comments:
Post a Comment