VINAGRI News - Ghana đang đối mặt tình trạng dư thừa gạo nghiêm trọng dù vẫn phải nhập khẩu gần 1 triệu tấn mỗi năm, gây thiệt hại lớn cho kinh tế và sinh kế nông dân. Julius Karl D. Fieve kêu gọi cấm nhập khẩu gạo và thành lập Hội đồng Gạo Quốc gia nhằm bảo vệ sản xuất nội địa và tăng tự chủ lương thực.
Tóm lược:
> Ghana dư thừa gạo trong nước nhưng vẫn nhập gần 1 triệu tấn mỗi năm.
> Nhập khẩu khiến Ghana mất 425 - 500 triệu USD và làm suy yếu sinh kế 597.500 hộ nông dân.
> Tỷ lệ tự chủ chỉ 50%, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 72% của NRDS.
> Đề xuất: cấm nhập khẩu gạo tạm thời, thành lập Hội đồng Gạo Quốc gia để quản lý chất lượng, ổn định giá và hỗ trợ nông dân.
> NRB sẽ giúp tăng sản lượng, giảm thất thoát, mở rộng tiêu thụ nội địa và xuất khẩu.
> Ghana có thể đạt tự chủ gạo vào năm 2027 nếu áp dụng các biện pháp mạnh.
Từ các vùng trũng phì nhiêu của Volta ở phía Đông đến những đồng cỏ savan rộng lớn tại Miền Bắc, các đồi núi của Ashanti và đồng bằng ven biển miền Trung, một nghịch lý lớn đang bao trùm ngành sản xuất lúa gạo Ghana. Khắp cả nước, các kho chứa đều chất đầy gạo sản xuất trong vụ nhỏ 2024 và vụ lớn 2025 nhưng chưa tiêu thụ được, trong khi nông dân đã bắt đầu xuống giống vụ nhỏ 2025 trong tâm trạng đầy bất ổn. Cuộc khủng hoảng này - được truyền thông, xã hội dân sự, nông dân và đặc biệt là Hiệp hội Nông dân Tiểu điền lên tiếng mạnh mẽ - phản ánh những điểm yếu mang tính hệ thống của ngành lúa gạo Ghana.
Gạo - mặt hàng lương thực thiết yếu và cũng là trụ cột kinh tế, đóng góp khoảng 15% GDP và tạo việc làm cho hơn 597.500 người - vẫn phải nhập khẩu khoảng 1 triệu tấn trong niên vụ 2025/2026, với chi phí ước từ 425 - 500 triệu USD (ước tính dựa trên mức 342 triệu USD năm 2023 cho 800.000 tấn, theo dữ liệu OEC). Sự phụ thuộc này làm cạn kiệt ngoại tệ và khiến người sản xuất trong nước mắc kẹt trong nghèo đói, dù việc trồng lúa đã xuất hiện tại cả 16 vùng của Ghana.
Theo Báo cáo Ngũ cốc & Thức ăn chăn nuôi 2025 của Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ (USDA), sản lượng gạo xay xát nội địa của Ghana đạt 900.000 tấn trong niên vụ 2025/2026, tăng 18% so với niên vụ trước. Tuy nhiên, tiêu thụ lại tăng mạnh lên 1,8 triệu tấn, cao hơn mức 1,75 triệu tấn trước đó, chủ yếu do mức tiêu thụ bình quân đầu người đã tăng lên 51 kg/năm (so với 45 kg năm 2020) trong bối cảnh dân số đạt 34,6 triệu người. Do đó, tỷ lệ tự chủ chỉ quanh mức 50%, còn cách xa mục tiêu 72% vào năm 2025 theo Chiến lược Phát triển Gạo Quốc gia (NRDS) - mục tiêu nay tiếp tục phải gia hạn.
Tình thế hiện nay đòi hỏi một lệnh cấm nhập khẩu gạo ngay lập tức nhằm bảo vệ nông dân trong nước, đồng thời thành lập Hội đồng Gạo Quốc gia để điều phối phát triển bền vững. Đây là biện pháp cấp thiết để củng cố nền kinh tế, tạo việc làm và bảo đảm chủ quyền lương thực. Trong bối cảnh Phòng Thương mại Nông nghiệp Ghana (CAG) tuyên bố “tình trạng khẩn cấp nông nghiệp” với khoảng 1,2 triệu tấn nông sản (gồm gạo, ngô, đậu nành) đang tồn đọng, Ghana không thể tiếp tục những giải pháp nửa vời. Tương lai ngành gạo Ghana phải được xây dựng bằng sản xuất trong nước.
Thực trạng ngành gạo Ghana: Di sản của sự kém hiệu quả
Dù đã có nhiều chương trình và chính sách qua nhiều thập kỷ, ngành gạo Ghana vẫn đối mặt với những bất cập có tính hệ thống khiến hiệu suất sản xuất không thể bứt phá. Năm 2025, sản lượng lúa thô đạt khoảng 1,4 triệu tấn (tương đương 900.000 tấn gạo xay), nhờ thời tiết thuận lợi và sự gia tăng tham gia của các nông dân chuyên nghiệp theo mô hình nông nghiệp thương mại. Sản lượng tập trung chủ yếu tại 5 vùng: Miền Bắc, Volta, Upper East, Oti và Ashanti.
Vùng Volta - với mức cơ giới hóa và tưới tiêu đạt 44% - có năng suất cao nhất cả nước ở mức 5,11 tấn/ha, chiếm 39% tổng sản lượng dù chỉ canh tác 23% diện tích. Miền Bắc đứng thứ hai với 21% tổng sản lượng nhưng năng suất thấp nhất (2,01 tấn/ha) do phụ thuộc vào sản xuất nhỏ lẻ truyền thống. Ba vùng Miền Bắc, Volta và Upper East chiếm hơn 87% sản lượng cả nước.
Mặc dù đã có các chính sách từ kế hoạch thời Dr. Kwame Nkrumah thập niên 1960, NRDS I năm 2009, chương trình Planting for Food and Jobs năm 2017 và Feed Ghana năm 2025, tiến độ vẫn không đồng đều.
Ngành gạo Ghana hiện đối mặt với chi phí máy móc cao, thiếu dịch vụ cơ giới hóa, hạ tầng tưới tiêu yếu và đắt đỏ, đường nông thôn xuống cấp, thiếu kho chứa và cơ sở sấy - xay xát, kỹ năng vận hành thấp, cùng mức đầu tư công hạn chế. Tất cả dẫn đến năng suất thấp, thất thoát sau thu hoạch lớn, chất lượng gạo chưa ổn định và thu nhập nông dân thấp.
Tác động kinh tế - xã hội từ việc nhập khẩu gạo không kiểm soát
Việc phụ thuộc nhập khẩu gây thiệt hại lớn cho nền kinh tế Ghana. Niên vụ 2025/2026, Ghana nhập 1 triệu tấn gạo với chi phí ước 425 - 500 triệu USD, đáp ứng hơn 50% nhu cầu tiêu thụ. Điều này làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu hụt ngoại tệ và thâm hụt thương mại, đặc biệt khi Ghana trở thành khách mua gạo lớn nhất của Việt Nam trong tháng 9/2025, chiếm gần 22% tổng xuất khẩu gạo của Việt Nam.
Trong khi đó, giá gạo tăng mạnh trong nước. USDA ghi nhận giá một bao 100 kg tăng từ 200 cedi lên 650 cedi trong giai đoạn 3/2024 - 1/2025, tương đương tăng 225%. Dù giá giảm xuống 400 cedi vào tháng 3/2025, mức này vẫn gấp đôi cùng kỳ. Gạo nhập khẩu cũng đang áp đảo về giá: đầu 2025, gạo thơm Thái giá 690 cedi/25kg, gạo Việt Nam 490 cedi/25kg, trong khi gạo nội địa 535 cedi/25kg.
Ngoài biến động giá, nhà sản xuất trong nước còn đối mặt nhiều khó khăn: chi phí đầu vào cao, thiếu cơ giới hóa, năng lực chế biến hạn chế. Tình trạng dư thừa gạo khiến nông dân không thể trả nợ, không có vốn để tái sản xuất. Các mục tiêu của MoFA về tự chủ 72% vào 2025 và gần 100% vào 2027 đang dần xa vời.
Tác động xã hội cũng đáng lo ngại: hơn 597.500 hộ gia đình gắn với chuỗi giá trị gạo đang đối mặt nguy cơ mất thu nhập. Phụ nữ - lực lượng lao động chính trong ngành - là nhóm chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Người trẻ quay lưng lại với nông nghiệp, làm trầm trọng thêm nghèo đói ở nông thôn.
Gạo nội địa có giá trị dinh dưỡng cao, giàu chất xơ và chất chống oxy hóa, tốt cho người mắc tiểu đường. Tuy vậy, 70% gạo tiêu thụ tại đô thị vẫn là gạo nhập khẩu.
CAG đề xuất áp dụng lệnh cấm nhập khẩu tạm thời 3 tháng và hạn ngạch nhập khẩu, giúp tiết kiệm 500 triệu USD mỗi năm và tăng sức cạnh tranh cho gạo nội địa.
Thành lập Hội đồng Gạo Quốc gia: Nền tảng giải quyết khủng hoảng
Để khai thác hết tiềm năng của ngành gạo, Ghana cần thành lập Hội đồng Gạo Quốc gia (NRB) - mô hình tương tự như COCOBOD (cà phê ca cao) hay GoldBod (vàng), những tổ chức đã đưa các ngành hàng này lên vị thế toàn cầu. NRB sẽ là cơ quan điều phối trung tâm nhằm nâng cao chất lượng, đổi mới công nghệ và hài hòa các khâu của chuỗi giá trị gạo, giải quyết khoảng cách 50% tự chủ hiện nay.
Chức năng chính của NRB:
1. Quản lý và bảo đảm chất lượng
Ban hành tiêu chuẩn quốc gia cho xay xát, phân loại, đóng gói.
Giảm thất thoát sau thu hoạch 20 - 30% bằng đầu tư silo, máy sấy và nhà máy xay hiện đại.
Phát huy hợp tác MoFA - UNIDO về nâng cao chất lượng (khởi động từ 2020).
2. Nghiên cứu & đổi mới
Hợp tác CSIR và SARI phát triển giống năng suất cao, thơm, chống chịu khí hậu (6 - 8 tấn/ha).
Khuyến khích kỹ thuật canh tác tiết kiệm nước như AWD (giảm 20 - 30% nước).
Tăng cường nghiên cứu công nghệ sinh học và giống mới cạnh tranh với gạo nhập khẩu.
3. Trao quyền cho nông dân
Mở rộng diện tích tưới tiêu, hiện mới đạt 41.553 ha (16% tổng diện tích).
Giảm phụ thuộc vào 202.573 ha vùng thấp phụ thuộc nước mưa và 155.582 ha vùng cao.
4. Ổn định giá gạo
Thành lập Quỹ Ổn định Ngũ cốc để bình ổn giá, bảo đảm giá thu mua công bằng cho nông dân.
5. Marketing & mở rộng xuất khẩu
Đẩy mạnh tiêu thụ nội địa thông qua Chương trình Bữa ăn học đường và NAFCO.
Phát triển thị trường xuất khẩu sang Burkina Faso, Bờ Biển Ngà, Liberia, CHDC Congo…
Tận dụng AfCFTA để mở rộng thương mại khu vực.
6. Luật hóa tiêu thụ gạo nội địa
Quy định tất cả trường học, nhà tù và cơ quan nhà nước phải ưu tiên mua gạo nội.
Giúp tiêu thụ ngay khoảng 200.000 tấn mỗi năm.
7. Hệ thống dữ liệu minh bạch
Thiết lập cơ sở dữ liệu để giám sát năng suất, từ Volta (5,11 tấn/ha) đến Miền Bắc (2,01 tấn/ha).
Dùng dữ liệu để phân bổ đầu tư hợp lý, xác định "điểm nghẽn" năng suất.
Con đường táo bạo nhưng cần thiết
Ghana đang đứng trước ngã rẽ quan trọng trong hành trình hướng tới chủ quyền lương thực và ổn định kinh tế. Phụ thuộc vào nhập khẩu gạo - chiếm tới 70% tiêu thụ - không chỉ gây thất thoát 425 - 500 triệu USD mỗi năm mà còn làm xói mòn sinh kế của hàng trăm nghìn nông dân.
Cấm nhập khẩu gạo, cùng với việc thành lập Hội đồng Gạo Quốc gia, không phải là hành động bảo hộ cực đoan mà là chiến lược bảo vệ lợi ích quốc gia. NRB sẽ đóng vai trò xương sống trong việc điều phối chất lượng, đổi mới giống, hiện đại hóa chuỗi giá trị và ổn định thị trường.
Với quyết tâm chính trị, đầu tư có mục tiêu và hệ thống giám sát dựa trên dữ liệu, Ghana hoàn toàn có thể đạt tự chủ gạo vào năm 2027, tiết kiệm hơn 500 triệu USD mỗi năm và tạo ra hàng triệu việc làm.
Con đường từ phụ thuộc đến thịnh vượng bắt đầu bằng một quyết định mạnh mẽ: cấm nhập khẩu gạo và trao quyền cho Hội đồng Gạo Quốc gia để dẫn dắt hành trình hướng tới an ninh lương thực và tăng trưởng kinh tế bền vững.
Tác giả Julius Karl D. Fieve là một chuyên gia đổi mới trong lĩnh vực Tài chính Giới và Phát triển, với hơn 12 năm kinh nghiệm triển khai các sáng kiến có tác động tại nhiều quốc gia châu Phi. Ông đồng thời là một nông dân trồng lúa, canh tác hơn 200 mẫu Anh tại huyện Central Tongu, vùng Volta. Julius sở hữu nhiều bằng thạc sĩ - gồm MSc về Châu Phi và Phát triển Quốc tế tại Đại học Edinburgh (Vương quốc Anh), MSc Kinh tế học và Cử nhân Khoa học chuyên ngành Toán - Thống kê Bảo hiểm (Actuarial Science), đều từ Đại học Khoa học và Công nghệ Kwame Nkrumah (KNUST)
NPK/ Vinagri News (My Joy Online)
No comments:
Post a Comment